Tôi không nhớ lúc anh Nguyễn Hữu Cự bấm máy thì mình có cười không. Hoá thắc thỏm mất mấy ngày chờ có ảnh. Công việc chuẩn bị Tết rộn ràng. Nhưng ai cũng nghé mắt sang nhà mụ Lý ở bờ sông. Chân dung cả cơ quan Mặt trận đang được "nhốt" vào máy, vào phim, vào thuốc hiện, thuốc hãm của anh Cự, vào cái buồng tối được che bằng chăn trấn thủ.

Giao thừa năm ấy, chúng tôi đón xuân ở phía tả ngạn sông Ba Lòng. Một ga-men bắp hầm với đậu xanh. Gác lên phần lương thực ấy là một "khúc thực phẩm". Cá sông Ba Lòng. Đáng nhớ hơn là cả cơ quan Mặt trận được cười thay pháo Tết. Người có công châm ngòi là "phóng viên nhiếp ảnh mặt trận" Nguyễn Hữu Cự. Cái loại máy ảnh cổ-lỗ-sĩ này phải bấm xuống. Do yếu lĩnh thấp nên anh Cự hơi nhấn. Nhấn mạnh quá nên máy ăn xuống. Và, 54 kiểu ảnh là cuộc biểu dương chân cẳng toàn mặt trận. Từ chỉ huy trưởng mặt trận Quý Hai đến tôi. Tấm ảnh khá nhất là từ đầu gối xuống. Phim đen trắng nên đôi ống quần và dép cao su giống nhau. May là đoàn văn công của anh Đình Quang có một nữ diễn viên nên không ai nhận nhầm đôi chân chị Minh Tịnh. Đâu đâu cũng chuyền tay tấm ảnh mà nhận, mà cãi "chân mi, chân tau". Cười rung sạp, cười thót ruột. Cười từ năm cũ vắt sang năm mới. Nhà nhiếp ảnh "trốn" vào cơn sốt giả đò. Anh Cự vùi chăn ngủ suốt một ngày đầu năm.

Xin thế kỷ sau đừng cười. Chúng tôi ra mặt trận với chức danh văn hóa gùi trên lưng nhưng ngô nghê như "chúa thổi kèn".

Ngày ngày, chúng tôi tránh con mắt cú vọ của máy bay Hen-Cát, cổ ngỗng bằng cách lội ngược suối vào lán trong rừng tập kịch. Tắt mặt trời, quay ra bờ sông. Ăn bắp hầm và gối vào gió sông Ba Lòng mà ngủ. Anh Đình Quang dàn dựng cho tôi, Minh Tịnh, Xuân Đàm vào vở kịch "Con heo". Tôi không ngờ vở kịch giản dị ấy sau đó là lời chào tạ ơn dân Quảng Trị, đồng bào các dân tộc thiểu số miền Tây Quảng Trị để các trung đoàn 95, 101 và 18 ra Hà Tĩnh thành lập sư đoàn.

Sau này Nhà nước xét những gì để phong chức tước, danh hiệu cho anh Đình Quang, Xuân Đàm tôi không rõ. Nhưng dấu ấn những đêm lửa trại dọc sông Ba Lòng thật đậm nét. Chúng tôi diễn vở kịch "Con heo". Bộ đội và dân vừa xem kịch vừa ăn bắp nướng không bao giờ quên được. Lòng dân thơm thảo, từ bi như lòng dạ Phật trời. Giặc pháp "tưới" đủ loại vũ khí giết người hiện đại nhất dọc con sông và bãi bồi Ba Lòng. Cuộc hù doạ thép lửa ấy thua cái giọng ngâm thơ nửa Nam nửa Bắc của Đình Quang vào tai dân, tai lính. Cả vùng Ba Lòng thuộc rồi hát lại với Đình Quang "Đêm nay Bác không ngủ. Đêm nay Bác ngồi đó. Vì một lẽ thường tình...".

Xin thế kỷ sau đừng cười. Phần văn nghệ sĩ mặc áo thường dân ở đâu đó, tôi không rõ lắm. Phần nhà binh vẻn vẹn có ba người. Ba chàng "ngự lâm pháo thủ" của văn nghệ chiến tranh thời đánh Pháp ở Ba Lòng. Hai cây bút nhúng vào mực và một cây bút đuôi thỏ nhúng vào màu nước. Ba chàng lãng tử hát rong. Họ ở cơ quan tuyên truyền, tuyên huấn gì đó của mặt trận. Tôi mới mười tám tuổi, nhìn lên "ba ngôi" mà ao ước và kính nể. Một là anh Nguyễn Khắc Thứ xuất thân là trưởng tàu, ăn lương ngạch đường sắt toàn xứ Đông Dương. Vỡ mặt trận năm 1947, chạy ra Hà Tĩnh, nhập ngũ trung đoàn 103 rồi tình nguyện trở lại quê nhà. Hai là Vĩnh Tôn, cháu - chắt - chút - chít mấy chục đời của Đức vua Gia Long. Cũng chạy giặc ra Thanh Hoá rồi về lại xứ mình. Cách Huế 14km mà không thèm "dinh tê". ở Dương Hoà, Cầu Nhi rồi Ba Lòng. Ăn bắp, ăn rau để ký cho được cái tên Hải Bằng dưới mỗi bài thơ viết về cơn mưa ở Huế. Ba là Trần Quốc Tiến cội rễ ở Triệu Phong, Hải Lăng gì đó. Tôi không thông thuộc lắm xuất xứ quê hương nhưng tôi mê những bức tranh. Tôi nể cái lần gặp lại Trần Quốc Tiến ở Đông Hà năm 1973. Trần Quốc Tiến chỉ chưa nhúng cây cọ mà vẽ lên cát Cửa Việt những bức hoành tráng. Trần Quốc Tiến vẽ tranh phụ nữ Quảng Trị nhiều hơn số phụ nữ của quê anh vừa giải phóng. Đến nỗi có lần anh Lương An với tư cách người lãnh đạo đã nhắc khéo: "Răng mà toàn phụ nữ rứa? Không có chi để mi vẽ nữa à!".Trần Quốc Tiến cười:

- Thế tại sao anh không viết "Đò ông lên xuống Ba Lòng"*mà mấy chục năm ni vẫn cứ là "Đò em... đò em!".

Ngày ấy, Ty Văn hoá Quảng Trị ở tầng dưới những ngôi nhà đổ nát ở Đông Hà. Chúng tôi cười rung chăn chiếu.

Trần Quốc Tiến vẽ. Bức sơn dầu của anh mà tôi được ngắm nhìn lâu nhất, kỹ nhất là người phụ nữ tựa vào cửa sổ. Người phụ nữ cầm dưới tầm mắt một cuốn sách. Chắc là cuốn "Trận Thanh Hương" của Nguyễn Khắc Thứ. Anh Thứ mang theo cuộc đời sóng gió, ẩn dật, bi thương của mình. Anh sống với người trong tranh. Sống với người tình trắc ẩn.

Họ là ba ông đầu rau. Tôi nghĩ vậy. Ba ông đầu rau nặn bằng đất bãi sông Ba Lòng. Họ là một trong những cái bếp lửa hoang cổ góp cho Quảng Trị ngày nay một chút ấm áp không to lớn nhưng giàu dư vị.

Hai người đã là thiên cổ. Còn một Trần Quốc Tiến nhưng tôi bị đứt mạch thông tin. Cả ba anh hoà mạng vào đời tôi. Được bao ngày, bao tháng, bao năm ở thế kỷ sau, khi nhắc đến là tôi còn được gặp. Gặp từ chân dung, tính nết. Gặp cả tài, cả vật và đủ kỷ niệm vui buồn...

***

Ba chàng lãng tử này cũng là ba con chim núi can trường. Lâu lâu, cả ba người lại rủ nhau đi. Khi vượt sông, leo dốc sang Cùa. Khi xuôi sông để từ bến Trấm mà xuôi nữa. Ra khỏi nơi trú quân ở Ba Lòng, cả ba người biến dạng. Chẳng khác gì một người Quảng Trị ở xuôi lên. từ bộ quần áo bà ba đen. Từ lời ăn tiếng nói. Căn nhà tuyên truyền của mặt trận im ắng khi vắng họ.

Và đồng bằng Gio Cam, Triệu, Hải theo họ lên rừng. Ba người là ba kho chuyện. Thứ viết được thành văn, thành thơ, cả ba người hì hục viết ngược lên đá. Ba anh chàng trần trùi trụi như thợ đá Ngũ Hành Sơn ở Đà Nẵng bây giờ. Cả mặt trận có mỗi tờ báo in li-tô. Vậy mà rồi, chuyện đồng bằng in ra thành dăm bảy trăm bản, có tên gọi, có hình vẽ, có nhạc điệu như những cánh chim bay vào Thừa Thiên cho Trung đoàn 101. ở lại với Quảng Trị cho Trung đoàn 95. Bay ra Quảng Bình cho Trung đoàn 18. Nghe đâu còn ngự lên vai dân công ra Liên khu Bốn, ra Việt Bắc.Nhờ thế mà ngoài Việt Bắc được đọc truyện Bình Trị Thiên. Có truyện viết hay nên chọn làm giải thưởng. Nguyễn Khắc Thứ là tác giả Quảng Trị đầu tiên lên ngôi thứ vinh quang ở văn đàn. Chuyện ấy sau này tôi mới biết. Điều tôi thú vị là theo cả ba người ra mép sông Ba Lòng. Ba người ngắm sông. Tôi ngắm họ. Tôi muốn hoá thân thành họ thật. Ba con chim núi mỏ vàng, cánh đen bay lượn ở cuộc đời này. Tôi ví cả ba người là chim. Tôi sang xin Vĩnh Tôn mấy tờ giấy. Đêm ở chiến khu, tôi che đèn bớt sáng, mở cái nắp bút, vẽ lên đó những dòng chữ như cái lông chim. Rồi nguệch, ngoặc vẽ ướm đường bay cho mình.

***

Năm 1998, tôi về Quảng Trị nhân lễ thông cầu Hiền Lương. Tú Anh, Cao Hạnh và bạn bè rủ lên Ba Lòng. Tôi không thu xếp được chuyến đi vì trở về Hà Nội là bấn bíu vào trăm việc.

Nhưng rồi như một người hối lỗi, tôi chắp nối bao người, bao việc của một thời chưa xa. Tôi thắp hương ngày rằm, mồng một và khấn vái anh Nguyễn Khắc Thứ, Vĩnh Tôn và bao người cho tôi được kể lại. Cho tôi dắt chuyện sang thế kỷ sau ở lúc giao thừa.

Cả vùng núi dựng và sông sâu là đất anh hùng. Cả cây mít, cây tiêu bên Cùa, cả vạt rau, vườn quả bên Đá Nổi là đất anh hùng. Tôi đến có một mùa, ở một mùa rồi biền biệt đi xa. Tôi cũng thơm lây phẩm chất vinh quang này. Bởi sự hình thành nên một lớp thuộc thế hệ chúng tôi có hương vị và dinh dưỡng mùa bắp ở Ba Lòng.

Bút ký của Phạm Ngọc Cảnh