Thi hào dân tộc Bulgaria - bà Blaga Dimitrova - đã lặn
lội đến Việt Nam, không phải một lần,
mà 6 lần. Bà đã có mặt ở những nơi
bom đạn ác liệt nhất: Hà Nội, Hải
Phòng, Phủ Lý, Vinh, Ngã ba Đồng Lộc, rồi
Quảng Bình, Vĩnh Linh, Thanh Hoá. Bà đã chứng
kiến nhiều trận chiến đấu, nhiều
cuộc hy sinh, cả những ca mổ cấp cứu
trong hang đá Ninh Bình, đã nhìn tận mắt một
người con gái gầy gò, xanh tái vì sốt rét,
tự treo mình lên cùng chiếc xe đạp, rồi
guồng chiếc xe trong không khí để lấy
ánh sáng đèn cho ca mổ mà theo bà, đó là cuộc
phẫu thuật có một không hai trong lịch sử
y học nhân loại.
Blaga rất yêu Việt Nam. Có lần bà ghé thăm
một trại hè ở Hải Phòng, khi vừa dứt
trận bom. Nhiều cháu bé lấm lét nhìn bà. Có
cháu khóc ré lên vì sợ hãi. Đối với chúng,
bà như một người khổng lồ mắt
xanh. Chỉ duy nhất một cháu gái không sợ.
Cháu lẫm chẫm đến bên bà, quạt cho
bà, rồi múa cho bà xem.
- Cháu tên gì?
- Cháu là Hoàng Thu Hà!
- Cháu lên mấy tuổi?
- Cháu 5 tuổi!
- Thế chân cháu làm sao thế kia? Muỗi đốt
à?
- Không, đỉa cắn đấy!
- Đỉa ở đâu?
- Đỉa ở hầm trú ẩn, hầm có nhiều
đỉa lắm!
- Thế còn cái gì ở cổ tay cháu kia?
- Dạ cái vòng ạ!
- Thế còn chữ gì ở trên vòng thế?
- Dạ, chữ Hoàng Thu Hà - cô bé giải thích -
Cô giáo Nhung khắc tên Hà vào đây, để nếu
bom Mỹ có giết chết Hà thì cô giáo còn biết
mà báo cho mẹ Hà...
Nhà thơ Chế Lan Viên là người phiên dịch
cuộc đối thoại này. Ông bắt chước
hệt giọng điệu trẻ con đến nỗi
cháu bé phải ngoẹo cổ cười ngặt
nghẽo. Chế Lan Viên cũng cười. Nhưng
Blaga thì khóc. Và rồi từ ấy, thành một nỗi
ám ảnh, bà không còn sống thanh thản
được nữa. Cứ nhắm mắt lại
là thấy những trái bom săn tìm cháu bé. Rồi
bà lại sang Việt Nam. Lần này, bà muốn cứu
cháu bé thoát khỏi những trái bom. Phải vất
vả lắm, bà mới qua được hết các
thủ tục, đưa được cháu về
Bulgaria. Hơn 10 năm sau, Hoàng Thu Hà đã là nghệ
sĩ piano. Cô nói giỏi tiếng Bun, nhưng tiếng
Việt thì không còn nhớ nữa. Blaga không muốn
cô bé trở thành một kẻ xa lạ với Tổ
quốc mình. Bà thư cho Xuân Diệu, nhờ tôi thỉnh
thoảng viết thư đó, cô bé làm quen với
tiếng Việt. Năm 1979, tôi có dịp cùng nhà
phê bình Hà Minh Đức sang Bulgaria theo lời mời
của hội nhà văn bạn. Hà đã bi bô nói
chuyện với tôi bằng tiếng Việt:
- Ăn Khoa ơi ăn Khoa! Sao ăn đi
nhăn thế?- ối ăn biết khuông, huông qua,
em ăn cá, hóc, chữa mãi không khỏi. Cô Blaga lo
lắm. Cô ấy gọi bác sĩ. Em phải nuốt
bao nhiêu đồ đạc mới xong đấy...-
Đồ đạc à?
Tôi kinh ngạc hỏi. Hoàng Thu Hà xoè cả hai
bàn tay ra giải thích:
- Vâng, chuối, táo, cả khoai tây nữa ăn
Khoa.
- Thế thì không phải đồ đạc rồi
- nhà phê bình Hà Minh Đức giải thích - Đồ
đạc là bàn, ghế, tủ, đèn, phích nước,
tủ lạnh...
- Ô! - Hà kêu lên đầy vẻ sợ hãi - Thế
thì em không nuốt đồ đạc đâu!
... Năm 1995, Blaga Dimitrova sang Việt Nam lần thứ
6. Lần này bà là khách mời của Chính phủ
Việt Nam. Trước khi về nước, bà có
cuộc tiếp xúc với anh em văn nghệ
sĩ và trí thức Việt Nam tại phòng khách
Đại sứ quán Bulgaria.
- Tôi không ngờ Việt Nam đổi mới
nhanh đến thế - Bà nói - Quả là không thể
tưởng tượng được! Một Việt
Nam hoàn toàn khác! Các bạn đã tìm ra được
một lối đi rất thích hợp với
mình. Trong khi đất nước chúng tôi còn rất
nhiều khó khăn, vất vả...
- Nhưng đội bóng Bulgaria thì tuyệt vời
- tiến sĩ Phan Hồng Giang chen vào.
- Vâng, đúng! Bóng đá thì tuyệt. ở
Bulgaria, người ta đổi mới cái chân
nhanh hơn cái đầu - Tôi hỏi bà về
Hoàng Thu Hà.- Nó đi suốt ngày - Bà trả lời
- Có khi đến hàng tháng, cô chẳng nhìn thấy
nó. Nó chỉ đến với cô khi cô đau
ốm thôi. Mà cô thì rất buồn vì càng ngày lại
càng khoẻ ra.
Và bây giờ thì Hoàng Thu Hà, cô con gái nuôi của
bà Blaga Dimitrova đang ngồi trước mặt tôi.
Cô về Việt Nam và nghỉ nhờ tại nhà một
người bạn học ở Sofia, cũng tên là
Hà, ở quán cà phê Trung, ngay sát nhà Xuân Diệu xưa.
- Về Việt Nam lần này, Hà thấy sao? -
Tôi hỏi.
- Tuyệt vời. Em đã đi đến nửa
vòng trái đất rồi, đã sống ở rất
nhiều nước, nhưng em không thấy đâu
hay hơn Việt Nam cả. ở Việt Nam, các
món ăn rất ngon. Ngon mà lại rẻ. Người
Việt Nam tuyệt vời. Tất nhiên, cô Blaga cũng
rất tuyệt vời. Cô ấy tốt lắm. Tốt
vô cùng.Tôi chợt nhớ lần qua Bulgaria cách
đây vừa tròn 20 năm, vào những ngày cuối
cùng, trước khi rời Bulgaria, tôi mới gặp
được bà Blaga Dimitrova. Lúc ấy, như tất
cả các nhà văn Bulgaria, bà không có lương,
chỉ sống bằng nhuận bút. Gặp tôi và
Hà Minh Đức, bà ấn vào tay mỗi người
200 nêva, bằng cả số tiền Hội Nhà văn
Bulgaria cho để ăn trong vòng một tháng. Tôi
và Hà Minh Đức kiên quyết từ chối, nhưng
không chối nổi. Bà bảo: "Vải Bulgaria rất
tốt, nên mua về cho gia đình, mua cả xà
phòng nữa. ở Việt Nam bây giờ xà phòng hiếm
lắm. ở chợ đen, người ta còn pha cả
tạp chất vào nữa, không giặt được
đâu, chịu khó mang nhiều xà phòng về".
Lúc bấy giờ, bà vừa in tập thơ mới,
tập Những bức tường, bà rất
thích. Tôi muốn mang về Việt Nam. Bà bảo:
"Cháu cho cô địa chỉ, cô sẽ gửi
qua bưu điện cho. Mang theo người không
nên, cháu sẽ mất một bánh xà phòng đấy.
Vali chỉ được 20kg thôi". Rồi bà
kiên quyết không trao tôi tập thơ, mà chỉ gửi
qua đường bưu điện. Blaga Dimitrova
đúng là một phụ nữ. Hiểu người
Việt và thương người Việt như bà,
có lẽ chẳng có ai như thế đâu.Trước
khi rời Bulgaria, tôi lại có nhuận bút thơ.
Đùng một cái, có đến hàng đống tiền
mà chẳng biết mua gì. Tôi quyết định
thay mặt đoàn nhà văn Việt Nam mời gia
đình bà một bữa cơm thịnh soạn. Bà
Blaga đưa tôi vào một quán ăn trên đỉnh
núi Vitosa, ở đấy có thể nhìn thấy
toàn cảnh thành phố Sofia. Tôi cầm tờ thực
đơn, chọn các món ăn. Vì không biết tiếng
Bulgaria, nên tôi chỉ nhìn vào những con số. Cứ
món nào đắt, số to là tôi lấy bút chọc
vào đó. Bàn ăn bày la liệt toàn những món
hảo hạng. Tôi áng chừng 300 lêva. Bà Blaga tủm
tỉm: "Đúng là cách ăn của người
nghèo".
Bữa tiệc tàn, tôi ra quầy thanh toán, và rất
kinh ngạc khi ông chủ hiệu chỉ lấy 5
lêva. "Đây là quán ăn dành cho người
nghèo, chỉ những người nghèo mới
ăn ở đât! Tiền ở đây rẻ hơn
nhiều lần so với những nơi khác".
Bà Blaga giải thích. Tôi hỏi Hà, Hà bảo:
"Cô Blaga nói rất đúng, quán này người
ta giảm giá đấy".
Tôi đem chuyện đó kể ở Đại
sứ quán Việt Nam ở Bulgaria. Ông tham tán văn
hoá phì cười: "Trời ơi, thế là anh
bị bà ấy lừa rồi. Quán ăn đó
đắt lắm đấy. Bà ấy đã trả
tiền trước rồi, anh chỉ trả tượng
trưng vài lêva thôi!".
- Bây giờ cô Blaga thế nào?
- Cô ấy yếu lắm. Hơn 80 tuổi rồi...
Đau ốm luôn. Hồi làm Phó tổng thống,
cô ấy cứ đòi từ chức. Cô ấy bảo:
"Nhân dân yêu mình, tin mình, nhân dân bầu mình
lên, chứ mình có phải là Phó tổng thống
đâu". Người ta yêu cô Blaga lắm. Bao
nhiêu người chuyển tiền cho cô để
cô ấy làm từ thiện, cứu những người
nghèo khổ. Em phải giúp cô ấy nhận, vào sổ
sách, giấy tờ. Cả em và cô ấy, đều
không chạm vào đó một xu. Cô Blaga còn xẻ
vào đó một nửa tháng lương mỗi tháng
để giúp đỡ cứu trợ người
nghèo. Đó là hồi cô ấy làm Phó tổng thống.
- Bây giờ cô ấy có lương không, hay vẫn
sống bằng nhuận bút?
- Cô ấy có lương. Lương Phó tổng
thống về hưu...
- Khoảng bao nhiêu?
- Đổi ra ngoại tệ trị giá 40 USD.
- Thế thì sống làm sao được?
- Sống được đấy - Hoàng Thu Hà
nhìn tôi rất nghiêm trang - Với cô Blaga thì chỉ
cần chút bánh mì với nước lã đã hạnh
phúc rồi. Cô ấy đã sống như thế và
dạy em sống như thế.../.
Trần Đăng Khoa