Hay tin Giác bảo vệ luận án "Phó tiến sĩ" về bộ môn lịch sử, chúng tôi mừng lắm. Lớp bộ đội chống Mỹ chúng tôi thường học hành gián đoạn. Giải phóng miền nam xong mới vừa công tác, vừa theo học trường này trường nọ. Nay ai có học vị đều rất mừng cho nhau. Toàn đến nhà rủ tôi đi dự buổi bảo vệ luận án của Giác từ sáng sớm. Tôi giật mình bảo: "Một giờ chiều kia mà". Toàn cười tủm tỉm: "Dễ mình ông mới biết một giờ chiều". Tôi hỏi: "Sao ông đi sớm thế?". Toàn bảo: "Ông có chè ngon pha một ấm uống đã. Sau đó, ta đi ăn sáng. Tôi định thế này...". Tính Toàn lúc nào cũng thư thái, ung dung. Hồi còn ở chiến trường, trong ba-lô Toàn bao giờ cũng có một gói chè ngon, một bộ ấm chén hạt mít đánh rửa sạch bóng, mỗi cái chén được bọc kỹ bằng một mảnh giấy báo và một cái bếp lò. Mỗi lần cơ động đến trận địa mới, sau khi đào hầm hào, chuẩn bị phương án tác chiến xong là anh nổi lửa đun nước pha chè. Anh cầm chén chè nóng, hơi quẩn lờ mờ mặt nước, hít ba cái hương cái vị thơm ngậy thật lâu rồi mới từ từ nhấp từng tí một.

Tôi bảo: "Chè ngon thì có. Loại thứ thiệt nhé! Không có thuốc kích thích đâu. Nhưng ông chờ tôi đun lại nước và rửa ấm chén đã".

Toàn vừa thưởng chè vừa bảo: "Khá. Chè của ông khá thật. Tôi định lên Nghi Tàm, Quảng Bá chọn lấy mấy chục bông cúc thật đẹp". Tôi tặc lưỡi bảo: "Lúc nào đi, ra hàng hoa thiếu gì mà phải mất buổi lên tận Nghi Tàm, Quảng Bá". Toàn bảo: "Nếu ông vội tôi đi cũng được". Đến nước ấy, tôi đành ngậm tăm theo anh.

Ba chúng tôi nhập ngũ một ngày. Toàn và Giác là học sinh trường Bưởi. Chúng tôi vẫn gọi đùa anh là ông Đồ Bưởi. Còn tôi học ở trường huyện. Trong đại đội, cánh thanh niên học sinh Hà Nội bao giờ cũng hào hoa hơn đám lính nhà quê chúng tôi. Lúc đầu họ thường chơi với nhau. Nhưng sau này, qua gian khổ, qua chiến đấu thì sự thân nhau chẳng còn phân biệt lính quê, lính tỉnh nữa, cứ hợp là chơi với nhau, thế thôi. Tôi thân với Giác và Toàn từ hồi Toàn là chính trị viên đại đội, Giác là đại đội phó, còn tôi là đại đội trưởng. Tôi rất phục tính cẩn thận, chu đáo, lịch thiệp của Toàn. Có lần mẹ tôi bảo: "Con chả phải học ai. Cứ học ngay anh Toàn".

Phải nói Toàn chọn hoa công phu lắm. Đi cả mấy vườn cúc mới mua được vài chục bông. Mấy bà bán hoa la trời, bảo anh: "Kỹ tính, cầu kỳ quá". Những bông cúc Toàn chọn phải vừa nở tới thật to, thật tròn, cánh hoa thật tươi, thật đều như tay thìa, thân hoa thẳng tắp bông nào cũng như bông nào. Người khó tính đến mấy cũng không thể chê vào đâu được. Tôi thấy một vườn hoa phăng và một vườn hồng Đà Lạt đẹp quá, bảo Toàn mua thêm ít bông hồng nữa, chứ ai tặng toàn cúc trắng. Cái kiểu chọn cúc của Toàn thế này bao giờ cho xong. Toàn cười tủm tỉm. Anh bảo: "Không nên tặng bạn hoa hồng". Tôi bảo: "Hoa hồng là thứ hoa đẹp nhất, là chúa của các loài hoa kia mà". Toàn bảo: "Quan niệm của mỗi dân tộc về hoa có khác nhau. Ông có thấy hoa hồng cũng như các loài hoa khác, khi tàn, cánh rơi lã tã không? Còn hoa cúc, càng tàn, các cánh hoa càng bện chặt với nhau". Tôi ngỡ ngàng trước nhận xét của Toàn. Vạn sự ở đời đều có gốc rễ cả. Toàn vẫn đủng đỉnh, nhẩn nha từng câu từng chữ: "Người Trung Quốc lấy hoa cúc làm biểu tượng cho mùa thu. Người Nhật Bản lấy hoa cúc làm biểu tượng cho mặt trời. Người Pháp lấy hoa cúc làm biểu tượng cho chiến công. Cho nên cái Huân chương Bắc đẩu bội tinh của Hoàng đế Napoleon có hình bông cúc trắng. Còn ở ta, các cụ nhà mình lấy hoa cúc làm biểu tượng cho sự thủy chung. Càng khó khăn, khô héo, các cành hoa càng xoắn xuýt với nhau. Cho nên, người Hà Nội, bao giờ cũng đón tết Nguyên đán bằng một chậu cúc thật đẹp. Ngay cả những năm có chiến tranh phá hoại của không quân Mỹ, người Hà Nội có thể thiếu thứ này thứ nọ chứ không bao giờ thiếu hoa cúc. Cúc vàng, cúc trắng, cúc đại đóa, hay cúc gấm là tùy theo ý thích của mỗi nhà. Mùi hương tết quyện vào hương hoa cúc dịu dàng tạo nên một mùi thơm nồng nàn, trang trọng. Năm nay đón xuân ông cứ mua một chậu cúc mà xem. Còn đào, mai, chỉ là thứ yếu. Những nhà có tiền mua thêm cắm vào lọ lục bình đặt trên bàn thờ ông vải cho sắc xuân thêm rực rỡ.

Tôi thật sự bất ngờ. ở đơn vị, chúng tôi vẫn gọi Toàn là Đồ Bưởi thật không ngoa. Vào dịp tết, tôi vẫn đi chúc tụng người thân và bạn bè ở Hà Nội, thấy nhiều nhà có chậu hoa cúc rất đẹp, nhưng tôi có biết đâu cúc lại quý đến như thế.Giọng Toàn vẫn đều đều, khúc triết:

- Ngày xưa có chàng chinh phu trấn ải lưu đồn ở vùng Cửu Đức (tức tỉnh Thanh Hóa ngày nay). Người vợ thay chồng phụng dưỡng bố mẹ già và nuôi dạy các con. Nàng hiếu thảo, xinh đẹp, một lòng thủ tiết chờ chồng. Hết ba năm, chàng được giải ngũ. Bước vào khoảng sân nhà mình, chàng chợt thấy ở góc luống cúc chi vàng rực có một bông hồng nhung vừa hé nở, cánh hoa còn long lanh mấy giọt sương đêm.

Sau khi vái chào và biếu quà cha mẹ, chàng ra vườn cắt bông hoa hồng ấy đem vào buồng tặng vợ hiền. Gương mặt nàng đang phấn chấn bỗng biến sắc, tái bợt đôi gò má. Chàng chinh phu đang vui nên vô tâm không để ý nỗi buồn chợt đến của vợ mình. Chiều chồng, nàng mỉm cười nhận lấy bông hồng rồi lấy lọ ra cắm vào. Đêm ấy, nàng cự tuyệt chăn gối với chồng. Nàng bảo: "Chàng mới đi xa về, cần phải nghỉ ngơi". Sớm hôm sau, không thấy nàng trở dậy. Chàng mở cửa buồng thì nàng đã treo cổ chết tự lúc nào. Chàng ôm chặt lấy thi thể vợ mình kêu khóc thảm thiết: "Vì duyên cớ gì nàng phải chết khổ chết nhục thế này?". Cha chàng nhìn cánh hoa hồng rơi xuống mặt bàn, hỏi: "Ai đem bông hồng này vào đây?". Chàng gạt nước mắt, thưa: "Con tặng vợ con". Người cha ôm mặt khóc. Ông vừa nuốt nước mắt vừa nói: "Con ơi! Vô tình con làm chết vợ con rồi. Từ ngày xa chồng năm nào nó cũng trồng cúc đợi con. Nó đêm ngày mong ước được con tặng cho một bông cúc. Vậy mà con lại tặng nó hoa hồng. Hồng là thứ đào hoa bạc mệnh, sắc hương rực rỡ, nay nở mai tàn. Cánh hoa rụng để trơ lại cái thân đầy gai. Bạc lắm, bạc lắm! Người Việt ta không muốn khía mũi nhọn vào hiện tại và quá khứ con ơi! Con tặng hoa hồng cho vợ, có khác gì con ngầm bảo nó không son sắt, một lòng một dạ với con. Con đã đem gai đâm vào tấm lòng thủy chung của nó".

Chàng chinh phu hối hận khôn nguôi. Trên mộ vợ mình, chàng trồng toàn hoa cúc. Thường ngày, chàng chăm sóc tưới tắm, cứ thế, đến trọn đời.

*

* *

Giác bảo vệ rất thành công luận án phó tiến sĩ. Các giáo sư phản biện vào bảo vệ luận án của Giác đều có lời khen. Chúng tôi thật sự cảm động và khâm phục tinh thần kiên trì học tập của Giác. ở chiến trường ra, anh chưa hết lớp mười phổ thông. Đầu thập kỷ 80, anh vừa theo học Học viện chính trị - quân sự vừa ôn luyện lớp 10 để thi đỗ vào khoa Sử Trường đại học tổng hợp Hà Nội. Ai đã sống qua thời bao cấp, hẳn chưa quên sự vật lộn lo ăn từng ngày của mỗi người, mỗi nhà. Những người lính chúng tôi vốn quen với việc nhà đã có vợ lo. Trong chiến tranh, người phụ nữ phải "một thân nuôi già dạy trẻ". Khi nước nhà thống nhất đầu Bắc, đầu Nam đất nước lại chưa yên. Chúng tôi vẫn vắng nhà biền biệt. Năm một vài lần. Giác được về Hà Nội học. Cũng lại vợ nuôi ăn, đóng học cho. Giác bảo vệ luận án vào thời buổi kinh tế thị trường, tốn kém lắm. Vì vậy, chúng tôi vẫn nói vui là luận án "Phá tài sản". Cũng may, thời nay người Hà Nội lại yêu chữ và quý chữ. Cho nên một buổi vợ Giác dạy ở trường, một buổi chị luyện thi nên cũng có đồng ra, đồng vào. Chị dạy giỏi, có kinh nghiệm, học sinh thi đỗ vào khối A cao.Toàn đại diện chúng tôi ôm hoa lên tặng. Vẫn cái giọng thư thái, khúc triết của "ông Đồ Bưởi", Toàn nói:

- Con nhà lính chúng tôi vẫn nghĩ vợ mình như gốc rễ, còn mình như cành lá. Gốc rễ có vững bền, cành lá mới tốt tươi, đứng vững trước mưa to, gió lớn. Cho nên, chúng tôi xin phép các thầy giáo, các nhà khoa học được tặng hoa cho chị Khang, vợ anh Giác - người đại diện cho những người vợ hiền, đảm đang của chúng tôi.

Toàn chuyển làn bất ngờ quá. Chúng tôi xúc động lặng người trong giây lát rồi cũng ào ạt vỗ tay râm ran cả hội trường. Ai nấy đưa mắt tìm chị Khang. Chị kín đáo và khiêm nhường ngồi khuất ở hàng ghế sau cùng./.

Dương Duy Ngữ